Kiedy zapytać przeciętnego Polaka, jakie są najstarsze zabytki w Polsce, to pewnie przyjdą mu do głowy jakieś ruiny średniowiecznych zamków albo na przykład osada w Biskupinie. Tymczasem okazuje się, że jedne z najstarszych zabytków w Polsce to budowle sakralne.
Do tych najstarszych zabytków sakralnych należy na pewno Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie, zbudowana na wzgórzu zamkowym. Jest świątynia zbudowana w XI lub XII wieku, słuzyła nie tylko mieszkańcom grodu, ale również okolicznych ziem. Ta funkcja zmieniła się po wybudowaniu kościoła w Cieszynie, wówczas Rotunda słuzyła tylko mieszkańcom Zamku. Rotundę uznaje się za pierwszą murowaną budowlę na wzgórzu zamkowym w Cieszynie. Zbudowano ją z kamienia wapiennego, częściowo metodą opus emplectum, którą często stosowano przy grubych murach. Metoda ta polegała na starannym wybudowaniu zewnętrznych warstw muru i wypełnieniu przestrzeni między murami zaprawą zmieszaną z gryuzem kamiennym. Był to tańszy sposób budowania grubych murów, które jednak były słabsze od tych zbudowanych w całosci z kamieni. Rotunda była zbudowana w stylu romańskim, a przez lata jej styl zmieniał się w wyniku licznych przebudów i remontów. W latach sześćdziesiatych ubiegłego wieku dokonano reromanizacji. Rotunda jest czynnym kościołem, chociaż jest odprawiana tylko jedna msza w roku. Zgadnijcie kiedy – 6 grudnia w dzień św. Mikołaja. Więcej o wzgórzu zamkowym w Cieszynie – https://discover.pl/gora-zamkowa-w-cieszynie/
Innym bardzo starym zabytkiem architektury romańskiej jest Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie koło Łęczycy. Zbudowano ją w połowie XII wieku w miejscu dawnego klasztoru benedyktynów, przeniesionych w inne miejsce. Kolegiata tumska zbudowana była z granitu, piaskowca i kamieni polnych. Kolegiata w Tumie była kościołem obronnym i w razie najazdu chroniła się tam okoliczna ludność. Bywało róznie. W 1241 roku Tatarzy jej nie zdobyli, w 1294 roku Litwini zdobyli kolegiatę, ludność uprowadzili w niewolę lub spalili razem z kolegiatą. Krzyżacy najeżdżali Tum w 1306 i 1331 roku, a po ostatnim najeździe kolegiata przez kilkadziesiąt lat pozostawała ruiną. Kolejne przebudowy związały się ze zmianami stylowymi, początkowo przebudowywano na styl gotycki, w XVI wieku pojawiły się elementy renesansowe. W 1705 roku zniszczona przez Szwedów i odbudowana w stylu klasycystycznym. Po zniszczeniach II wojny światowej kolegiatę w Tumie odbudowano i nadano jej wystrój romański z pewnymi pozostałosciami gotyku. Dzisiaj jest to czynny kościół parafialny.
